Τι είναι το λεμφοίδημα; 

Λεμφοίδημα ονομάζεται το οίδημα ενός τμήματος του σώματος, ιδιαίτερα των άκρων, που προκαλείται από την ανώμαλη συσσώρευση του λεμφικού υγρού. Η λέμφος αποτελεί μέρος του αμυντικού μηχανισμού του σώματος. Καθαρίζει τους ιστούς από διάφορους παθογόνους οργανισμούς, στην συνέχεια περνά και φιλτράρεται μέσα από τους λεμφαδένες, ενώ τέλος ενώνεται με την φλεβική κυκλοφορία στην πορεία προς την καρδιά. 

Τι προκαλεί το λεμφοίδημα; 

Το λεμφοίδημα μπορεί να είναι πρωτοπαθές ή δευτεροπαθές. Το πρωτοπαθές προκαλείται χωρίς εμφανή αιτία, ενώ το δευτεροπαθές προκαλείται χωρίς εμφανή αιτία, ενώ το δευτεροπαθές προκαλείται μετά από τραυματισμό, ουλή ή εκτομή στους λεμφαδένες (π.χ. μετά από χειρουργική αντιμετώπιση του καρκίνου του μαστού σε συνδυασμό με ακτινοβολία στην περιοχή). Αυτό συμβαίνει λόγω της μειωμένης μεταφορικής ικανότητας του λεμφικού φορτίου από το Λεμφικό Σύστημα. Το οίδημα αυτό μπορεί να υποχωρήσει ή να μεταβληθεί σε χρόνιο λεμφοίδημα. 

Ποιες οι πρώτες ενδείξεις λεμφοιδήματος; 

Αρχικά εμφανίζεται «βάρος» κυρίως στο ανώτερο τμήμα του άκρου, μούδιασμα και ελαφρύς πόνος. Με την ξεκούραση τα συμπτώματα υποχωρούν. Στη συνέχεια εμφανίζεται ελαφρύ οίδημα που υποχωρεί όταν το άκρο τοποθετηθεί σε ανάρροπη θέση. Προοδευτικά το οίδημα οργανώνεται, ενώ πρωτεΐνη και νερό συσσωρεύονται στους ιστούς. 

Πού πρέπει να απευθυνθεί μια γυναίκα όταν εμφανίσει συμπτώματα λεμφοιδήματος; 

Η γυναίκα την πρώτη ενημέρωση για την πιθανότητα να εμφανίσει λεμφοίδημα θα πρέπει να την λαμβάνει ενώ ακόμα νοσηλεύεται στο νοσοκομείο μετά την χειρουργική επέμβαση στην οποία έχει υποβληθεί. Πρέπει να την επισκέπτεται ο εξειδικευμένος Φυσιοθεραπευτής, μετά από οδηγία του θεράποντος Ιατρού, να της αναλύει τους κινδύνους, να δίνει οδηγίες για τον τρόπο χρήσης του μέλους και πρακτικές πρόληψης του λεμφοιδήματος. Επίσης να την εφοδιάζει με τα κατάλληλα έντυπα που θα την βοηθήσουν να αποκτήσει την απαραίτητη γνώση, ώστε να προφυλαχτεί από τυχόν επιπλοκές, αλλά και ενημέρωση για το τι θα πρέπει να κάνει μόλις αντιληφθεί ότι κάτι αλλάζει στο σώμα της. 

Φυσικά επειδή όλοι γνωρίζουμε τι συμβαίνει στην πραγματικότητα, είναι γεγονός ότι οι περισσότερες γυναίκες δεν έχουν καμία ενημέρωση ή έχουν ελλειπή ενημέρωση. Για το λόγο αυτό μόλις αντιληφθούν την ύπαρξη ακόμα και ήπιου οιδήματος θα πρέπει να απευθυνθούν αρχικά στον θεράποντα Ιατρό τους ώστε να γίνουν οι απαραίτητες εξετάσεις και να αποκλειστεί η πιθανότητα υποτροπής της νόσου. Στη συνέχεια επιβάλλεται να επισκεφθούν τον εξειδικευμένο 

Φυσικοθεραπευτή, κατάλληλα εκπαιδευμένο στην αντιμετώπιση του λεμφοιδήματος, να αξιολογήσει την κατάσταση, να ορίσει τους στόχους και ανάλογα να καθορίσει το θεραπευτικό πλάνο. Πρέπει να τονιστεί ότι ο χρόνος έναρξης της θεραπείας είναι καθοριστικός στην τελική εξέλιξη. 

Τι επιπτώσεις έχει; 

Οι επιπτώσεις εξαρτώνται από το στάδιο του λεμφοιδήματος. Τα στάδια είναι: 

Στάδιο Ι ή Αναστρέψιμο Στάδιο: Η πίεση προκαλεί αποτύπωμα στο μέλος, ενώ το οίδημα υποχωρεί προσωρινά αν τοποθετηθεί το άκρο σε ανάρροπη θέση. 

Στάδιο ΙΙ ή Μη Αυτόνομα Αναστρέψιμο Στάδιο: Αν το λεμφοίδημα δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα και εξακολουθήσει να υφίσταται θα οδηγήσει αργά ή γρήγορα σε προοδευτική σκλήρυνση της περιοχής. Η δυνατότητα δημιουργίας αποτυπώματος μειώνεται διαρκώς, ενώ στο τέλος δεν είναι πλέον εφικτή. Η ανάρροπη θέση δεν οδηγεί στην υποχώρηση του οιδήματος. 

Στάδιο ΙΙΙ ή Λεμφοστατική Ελεφαντίαση, η οποία χαρακτηρίζεται από: 

• Μεγάλη αύξηση του οιδήματος, σε τέτοιο βαθμό που το άκρο να θυμίζει το άκρο ενός ελέφαντα.
• Σκλήρυνση του δέρματος με την μορφή χόνδρων (παχυδερμία). – Ανάπτυξη σαρκωμάτων. 

Η επίπτωση του λεμφοιδήματος του βραχίονα εξαρτάται από την έκταση της χειρουργικής επέμβασης, τον αριθμό των αφαιρεθέντων λεμφαδένων, την ακτινοθεραπεία καθώς και την ηλικία και το βάρος της ασθενούς. 

Το δευτεροπαθές λεμφοίδημα του βραχίονα είναι πιο σύνηθες σε παχύσαρκες ασθενείς. Έτσι η παχυσαρκία μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους παράγοντες κινδύνου που ευνοούν την ανάπτυξη λεμφοιδήματος. Επίσης, είναι πιθανόν να υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ της επίπτωσης του λεμφοιδήματος και της ηλικίας της ασθενούς. Γυναίκες μεγαλύτερες των 55 ετών αναπτύσσουν κλινικά σημαντικό λεμφοίδημα σε ποσοστό 22% των περιπτώσεων, ενώ γυναίκες μικρότερες των 55 ετών σε ποσοστό 14% των περιπτώσεων. Μια στατιστικά σημαντική, αυξημένη εμφάνιση των συμπτωμάτων έχει αναφερθεί σε γυναίκες που εργάζονταν κατά το πρώτο έτος μετά την εγχείρηση. 

Η εξοίδηση του βραχίονα μετά από μια παρατεταμένη περίοδο χωρίς οίδημα μπορεί να αποτελεί το πρώτο σύμπτωμα υποτροπής του όγκου. 

Η συχνότητα του λεμφοιδήματος μετά από θεραπεία καρκίνου του μαστού ποικίλει σε σημαντικό βαθμό στη βιβλιογραφία. Ωστόσο υπήρξε μια σαφής φθίνουσα τάση εμφάνισης λεμφοιδήματος από την δεκαετία του ’60. Η πρώιμη διάγνωση της νόσου χάρη στον προ-συμπτωματικό έλεγχο και η ακόλουθη, με μικρότερες χειρουργικές επεμβάσεις, θεραπευτική αγωγή έχουν παίξει αναμφίβολα σημαντικό ρόλο. Η ορθή διάγνωση της ενδεικτικής κατάστασης των λεμφαδένων ενδεχομένως να περιορίσει περισσότερο την εφαρμογή ριζικής μαστεκτομής με συνολική μείωση της μετά–θεραπευτικής επίπτωσης του λεμφοιδήματος. 

Η αποκοπή ή η απολίνωση λεμφαγγείων καθώς και η εκρίζωση λεμφαδένων είναι υπεύθυνες για τον σχηματισμό παράπλευρης κυκλοφορίας. Η ακτινοθεραπεία φαίνεται να διαταράσσει αυτήν τη διαδικασία αναγέννησης. Επιπροσθέτως, προκαλεί αντίδραση στους εναπομείναντες λεμφαδένες με επακόλουθη ίνωση. Η συνοδός μερική απόφραξη των κόλπων των λεμφαδένων καταλήγει σε μη αναστρέψιμη μείωση της ροής της λέμφου εντός των αδένων. 

Οι λεμφαδένες που δεν δέχτηκαν ακτινοβολία και αποτελούν μέρος της παράπλευρης κυκλοφορίας, έχουν διατεταγμένους κόλπους λόγω του αυξημένου όγκου της λέμφου. Μια επακόλουθη αύξηση του μεγέθους των λεμφαδένων είναι επίσης ενδεχόμενη. 

Στο πρωτοπαθές λεμφοίδημα, πρωτεΐνη συσσωρεύεται στους ιστούς προκαλώντας ινοσκλήρυνση εάν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα. Επιπλέον οι διαδικασίες μεταβολισμού στον διάμεσο ιστό διαταράσσονται από το οίδημα και διευκολύνονται οι διαδικασίες φλεγμονής με όλες τις αρνητικές συνέπειές τους για την κυκλοφορία της λέμφου. 

Υπάρχει θεραπεία; 

Υπάρχει σύγχυση στον τρόπο αντιμετώπισης του λεμφοιδήματος. Υπάρχουν εκείνοι που θεωρούν ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει, ενώ υπάρχουν και εκείνοι που προτείνουν ακόμα και χειρουργική αντιμετώπιση. Η αλήθεια είναι ότι ανάλογα με το στάδιο του λεμφοιδήματος και την ταχύτητα της θεραπευτικής αντιμετώπισης προκύπτουν τα αποτελέσματα. Το λεμφοίδημα ακόμα όταν δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ολοκληρωτικά, υπάρχουν πολλοί θεραπευτικοί τρόποι που μπορούν να το ελέγξουν και να το περιορίσουν επιτυγχάνοντας ένα καλό αισθητικό και λειτουργικό αποτέλεσμα, ενώ απαλλάσσουν τον ασθενή από πιθανούς μελλοντικούς κινδύνους. 

Η θεραπεία περιλαμβάνει συνδυασμό μηχανημάτων φυσικοθεραπείας, λεμφικής παροχέτευσης, επίδεσης, ασκήσεων και τη φροντίδα του δέρματος. 

Η λεμφική παροχέτευση αποτελεί το βασικό τμήμα της θεραπείας. Ο σκοπός της είναι να ενεργοποιήσει και να κινητοποιήσει το λεμφικό υγρό, ώστε να απομακρυνθεί από την πάσχουσα περιοχή. Αντενδείκνυται όταν υπάρχει φλεγμονή σε εξέλιξη, καρδιακή ανεπάρκεια ή θρόμβωση. 

Η επίδεση βελτιώνει την ελαστικότητα της περιοχής, ενώ ταυτόχρονα αυξάνει τη ροή της λέμφου. Αντί της επίδεσης μπορεί να εφαρμοστεί ειδικό «γάντι» διαβαθμισμένης συμπίεσης. 

Το πρόγραμμα των ασκήσεων γίνεται πάντα ενώ ο ασθενής φορά το ειδικό «γάντι». Ο σκοπός των ασκήσεων είναι: 

• Κινητοποίηση του λεμφικού υγρού.
• Διατήρηση ή βελτίωση της κινητικότητας των αρθρώσεων.
• Βελτίωση της στάσης του σώματος. 

Η καλή υγιεινή του δέρματος παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποφυγή επιπλοκών του λεμφοιδήματος. Ακόμα και ο πιο μικρός τραυματισμός του δέρματος μπορεί να αποτελέσει την πύλη εισόδου μικροβίων. Σε περίπτωση φλεγμονής το μέλος γίνεται ερυθρό και ζεστό ενώ προκαλείται κακουχία. Απαιτείται άμεση αντιμετώπιση με αντιβίωση και διακοπή της θεραπείας του λεμφοιδήματος. 

Τι πρέπει να προσέχει μια γυναίκα για να μην εμφανίσει λεμφοίδημα; 

Πρέπει να ακολουθεί τις παρακάτω βασικές οδηγίες: 

• Αποφύγετε τις ακραίες θερμοκρασίες, τα καυτά μπάνια, τη σάουνα, ενώ μεγάλη προσοχή πρέπει να δίνετε στην αποφυγή εγκαυμάτων.
• Προσοχή στις λοιμώξεις. Αν συμβούν απαιτείται άμεση αντιμετώπιση με αντιβίωση.
• Μην σηκώνετε ή μεταφέρετε βαριά αντικείμενα. – Μην φοράτε σφιχτά ρούχα, δαχτυλίδια, βραχιόλια κτλ.
• Προσοχή στη διατροφή. Ελάχιστο αλάτι, ελάχιστα τηγανιτά, αρκετά φρούτα και λαχανικά. 
• Δίνετε σημασία στην διατήρηση κανονικού σωματικού βάρους. Η παχυσαρκία ευνοεί την εμφάνιση λεμφοιδήματος.
• Όχι αλκοόλ και κάπνισμα.
• Σχολαστική φροντίδα της επιδερμίδας και των νυχιών. 
• Να κοιμόμαστε με το πάσχον μέλος σε ανάρροπη θέση.
• Ασκηθείτε με δραστηριότητες μικρής έντασης αλλά μεγάλης αποτελεσματικότητας, όπως είναι το κολύμπι, το περπάτημα, κ.α., ενώ δεν θα πρέπει να αμελείτε το θεραπευτικό πρόγραμμα ασκήσεων που σας έχει δώσει ο Φυσιοθεραπευτής.
• Ακόμα και για το ελάχιστο λεμφοίδημα ακολουθήστε το ειδικό θεραπευτικό πρόγραμμα αποκατάστασης.
• Ταξιδεύετε φορώντας το ελάχιστο γάντι, με το μέλος σε ανάρροπη θέση.
• Μην επιτρέπετε να σας παίρνουν αίμα ή να σας μετρούν την αρτηριακή πίεση από το πάσχον μέλος.
• Ενυδατώνετε την επιδερμίδα σας τακτικά με καλλυντικά που έχουν χαμηλό ή ουδέτερο ph.
• Χρησιμοποιείτε γάντια στις δουλειές του σπιτιού ή στην φροντίδα κατοικίδιων ζώων. 

Τι μπορεί να κάνει μια γυναίκα που ήδη έχει εμφανίσει λεμφοίδημα; 

Πρέπει να γίνει απόλυτα κατανοητό ότι η άμεση αντιμετώπιση είναι καθοριστική για την εξέλιξη του λεμφοιδήματος. Σε μελέτη που κάναμε (Δευτεροπαθές Λεμφοίδημα – Έλεγχος Αποτελεσματικότητας της Θεραπείας, Χαρ. Τιγγινάγκας, Αθηνά Κατσιμήτρου, Αθήνα 2008) βρέθηκε ότι παρόλο που η αποτελεσματικότητα της θεραπείας είναι σαφώς μεγαλύτερη στο Στάδιο Ι, το 93,3% των ασθενών προσήλθαν για Θεραπεία όταν ήταν πλέον στο Στάδιο ΙΙ. Σε σχετική ερώτηση που τους υποβλήθηκε, απάντησαν ότι δεν προσήλθαν νωρίτερα για Θεραπεία γιατί κανείς δεν τους το πρότεινε. Δεν είχαν ενημέρωση ούτε γιατί κανείς δεν τους το πρότεινε. Δεν είχαν ενημέρωση ούτε γιατί προκλήθηκε το οίδημα, ούτε τι μπορούσαν να κάνουν στη συνέχεια. Θεωρούμε ότι ακριβώς αυτό είναι ένα σημαντικό πρόβλημα που θα πρέπει να διαχειριστούμε όλοι εμείς που ασχολούμαστε με την Ογκολογική Αποκατάσταση. Η ενημέρωση των ασθενών, για τις πιθανές επιπλοκές και τον τρόπο αντιμετώπισης των, είναι μέρος των υποχρεώσεων μας προς αυτούς. 

Η γυναίκα, λοιπόν, που ήδη έχει εμφανίσει λεμφοίδημα θα πρέπει να απευθυνθεί άμεσα στον εξειδικευμένο Φυσικοθεραπευτή, ενώ αυτονόητο είναι ότι πρέπει να ακολουθεί τις βασικές οδηγίες που περιγράφονται παραπάνω. 

Πηγή: Χαράλαμπος Τιγγινάγκας, MT, CST, MNT, Φυσικοθεραπευτής, Προϊστάμενος Τμ. Φυσικοθεραπείας Νοσοκομείου «Ο Άγιος Σάββας», www.physio.gr. Πανελλήνιος Σύλλογος Γυναικών με Καρκίνο Μαστού «Άλμα Ζωής» (https://www.almazois.gr/)